سید روح الله مصطفوی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آیت الله سید روح الله مصطفوی مشهور به امام خمینی، رهبر انقلاب اسلامی و پایه گذار نظام جمهوری اسلامی است. او در شب پنجشنبه بیستم جمادی الثانی ۱۳۲۰ / اول مهر ۱۲۸۱ هم زمان با سالروز تولد حضرت زهرا در
خمین به دنیا آمد. پدرش، سیدمصطفی ، به دست دو تن از خانهای منطقه به شهادت رسید. از آن پس، سرپرستی او برعهده مادر و عمه اش قرار گرفت. روح الله هم پای خویشان خود برای محاکمه قاتلان پدر به دادخواهی نزد حاکمان می رفت و در این راه با بسیاری از ظلم و ستم های حکومت قاجار و خانهای زورگو آشنا می شد. او بزودی راهی مکتب خانه شد و به فراگیری ادبیات فارسی، حساب، علوم شرعی، قرآن و خوشنویسی پرداخت. او در این مدت بیش از همه از برادر بزرگترش سید مرتضی می آموخت. پانزده ساله بود که عمه و از پس او، مادرش، هاجر ، را براثر ابتلا به و با از دست داد و تنها شد. چهار سال بعد به سلطان آباد (
اراک کنونی) رفت و به تحصیل علوم دینی پرداخت. با ورود آیت الله شیخ
عبدالکریم حائری یزدی به قم که حوزه علمیه اراک را اداره می کرد، او نیز راهی قم شد. آیت الله حائری حوزه علمیه قم را در سال ۱۳۴۰ ق/۱۳۰۱ ش بنیاد گذاشت و این شهر به مرکز علوم اسلامی در ایران تبدیل شد. روح الله جوان در قم به فراگیری علوم مختلف ادامه داد و تفسیر قرآن، فلسفه، فقه، ریاضیات، نجوم و ... را نزد مدرسان زبده حوزه علمیه آموخت و کم کم خود نیز جلسه درس ترتیب داد و شاگردانی به دور او حلقه زدند. مهم ترین استادان وی آقایان حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی،
میرزا محمدعلی ادیب تهرانی ،
سیدمحمدتقی خوانساری ،
سیدابوالحسن رفیعی قزوینی و آیت الله
میرزا محمدعلی شاه آبادی بودند.
در ۱۳۰۸ ش با خانم قدس ایران (خدیجه) ثقفی، دختر یکی از روحانیان تهران ازدواج کرد که حاصل آن دو پسر و پنج دختر بود. دوازده سال پس از ورود به قم، در ۱۳۱۳ ش، به درجه اجتهاد رسید. از مهم ترین جلسه های تدریس او در آن دوره، درس اخلاق بود که با استقبال فراوان طلبه ها، مردم و بازاریان روبه رو شد و تا سالها ادامه یافت و حاصل آن کتاب اربعین یا
چهل حدیث که خلاصه ای از مباحث اخلاقی ایشان در آن کلاس است. علاوه بر آن دروس معقول (فلسفه)، عرفان و سطوح عالی اصول و فقه را نیز را تدریس می کرد. نبودن یک روحانی عالی مقام که هم از نظر علمی و هم از نظر اجتماعی جایگاه والایی در حوزه ها داشته باشد تا بتواند سمت رهبری و هدایت حوزه علمیه و مرجعیت دینی مردم را برعهده بگیرد، بسیاری را بر آن داشت تا به آیت الله حاج
سید حسین بروجردی رجوع کنند و با دعوت از وی برای اقامت در قم از ایشان پیروی نمایند. این اقدام، موجب جهت گیری مشخص حوزه علمیه شد و آن را از تشتت فکری و رهبری بازداشت حاج آقا روح الله در دوره مرجعیت فراگیر آیت الله بروجردی به عنوان یکی از علمای برجسته در حوزه علمیه شناخته شده بود و چند بار به نمایندگی از سوی مراجع تقلید برای ابلاغ دیدگاه های علمای شیعه درباره مسائل مهم اجتماعی و سیاسی به دیدار با محمدرضا پهلوی فرستاده شد. حاج آقا روح الله در برخی از مسائل سیاسی با آیت الله بروجردی و دیگر علمای آن دوره اختلاف نظر داشت اما همواره جانب رهبری آیت الله بروجردی را نگه می داشت و در مخالفت با دیدگاه های ایشان هرگز سخنی نگفت و اقدامی نکرد. حاج آقا روح الله از همان دوره تدریس خارج و فقه را آغاز کرده با در گذشت آیت الله بروجردی در دهم فروردین سال ۱۳۴۰ ش، شمار مجتهدان و مراجعی که مردم برای تقلید در امور دینی خود برمی گزیدند افزایش یافت. آیت الله خمینی از پذیرش پیشنهادهای مکرر برای انتشار رساله خودداری می کرد و در نهایت با این شرط که بدون استفاده از سهم امام و وجوهاتی که مردم در اختیار مراجع قرار میدهند، با چاپ و انتشار
رساله عملیه خود موافقت کرد و این کار توسط گروهی از شاگردان ایشان صورت گرفت.
رفته رفته بر شهرت و محبوبیت آیت الله خمینی بویژه در پی حوادث سالهای ابتدای دهه ۱۳۴۰ ش افزوده شد. آیت الله خمینی که در پی مخالفت با اقدامات دولت، ابتدا به ترکیه، سپس به عراق تبعید شد، همچنان به نگارش کتب علمی و دینی و عرفانی و برگزاری جلسات درس می پرداخت و در نجف جلسات درس ایشان یکی از شلوغ ترین حلقه های درسی بود. پس از چهارده سال اقامت اجباری در خارج از کشور ، آیت الله خمینی در مهرماه ۱۳۵۷ مجبور به ترک عراق شد و به فرانسه رفت و در روز ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ به ایران بازگشت و پس از ده روز انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ به پیروزی رسید. یک ماه بعد به قم رفت و در سال ۱۳۵۸ ش به دنبال بروز عارضه قلبی، به تهران بازگشت و تا سال ۱۳۶۸ ش که دیده از جهان فروبست در همین شهر ماند. از آیت الله العظمی خمینی چندین کتاب در علوم اسلامی به جا مانده است که از آن جمله می توان به شرح دعای سحر، مصباح الهدایه الى الخلافه و الولایه، اربعین حدیث، سرالصلوة، آداب الصلوة و كشف الاسرار اشاره کرد.
وجه دیگر زندگی آیت الله خمینی که به واسطه آن به امام خمینی معروف شد، حضور جدی ایشان در عرصه های سیاسی بود. امام خمینی از همان زمانی که در قم درس اخلاق میداد مسائل سیاسی را در لابه لای درس خود بیان می کرد تا جایی که ماموران شهربانی در دوره رضاخان مجبور به تعطیل محل درس ایشان در
مدرسه فیضیه شدند. امام خمینی در آن دوره، وقایع سیاسی جامعه را به دقت دنبال می کرد و حتی چندین بار برای اطلاع از نحوه قانونگذاری و نوع مطالبی که در مجلس شورای ملی بیان می شد به تهران می آمد و در جایگاه تماشاچیان مجلس حضور می یافت. نخستین نوشته سیاسی امام خمینی یادداشتی است در کتابخانه وزیری یزد که تاریخ سال ۱۳۶۳ ق/ ۱۳۲۳ ش را دارد. ایشان در آن یادداشت نوشته است که: خودخواهی و ترک قیام برای خدا ما را به این روزگار سیاه رسانده و همه جهانیان را بر ما چیره کرده و کشورهای اسلامی را زیر نفوذ دیگران در آورده..... امروز روزی است که نسیم روحانی الهی وزیدن گرفته و برای قیام اصلاحی بهترین روز است. اگر مجال را از دست بدهید و قیام برای خدا نکنید و مراسم دینی را عودت ندهید ، فرداست که مشتی هرزه گرد و شهوت ران بر شما چیره شوند و تمام آیین و شرف شما را دستخوش اغراض باطله خود کنند .»
امام، پیش از درگذشت آیت الله بروجردی، در مسائلی چون تشکیل حکومت اسرائیل، تشکیل مجلس مؤسسان برای متمم قانون اساسی و اعطای اختیارات تازه به شاه اظهار نظرهایی کرده بود اما پس از آن، که اغلب علمای حوزه های علمیه راه دوری از سیاست را در پیش گرفته بودند و شخصی بانفوذ چون آیت الله بروجردی برای محوریت در امر رهبری و اداره حوزه های علمیه یافت نمی شد ، امام خمینی با جدیت به مسائل سیاسی پرداخت و توانست بسیاری از طلبه های حوزه علمیه را با خود همراه سازد. توجه به چگونگی اداره کشور و روابط میان ایران و سایر کشورها از سوی امام خمینی، موجب شد تا حرکت حکومت پهلوی در جهت اسلام زدایی و پیروی از الگوهای غربی تا اندازه زیادی متوقف شود. روشنگریهای امام خمینی در جریان تشکیل
انجمنهای ایالتی و ولایتی ، رفراندوم مورد نظر شاه در
انقلاب سفید و در نهایت قانونی کردن
کاپیتولاسیون در ایران، که همگی حوادث سیاسی - اجتماعی بزرگی نظیر قیام پانزده خرداد سال ۱۳۴۲ را به دنبال داشت، حکومت شاه را وادار کرد تا امام خمینی را در روز ۱۳ آبان ۱۳۴۳ به ترکیه تبعید کند. پیش از این، دستگیری، زندان و مراقبتهای ویژه از او نتوانسته بود مانع از اقدامات امام خمینی برضد حکومت شاه شود. اگر چه حکومت شاه قصد داشت ایشان را علاوه بر زندان به اتهام اقدام علیه امنیت کشور به اعدام نیز محکوم کند اما تجمع علمای برجسته قم و مشهد در تهران و تأیید مقام مرجعیت ایشان، دولت شاه را از این کار بازداشت. با تبعید امام، حکومت توانست مخالفتها را با دستگیری، محاکمه و زندان مخالفان و منتقدان، خاموش کند.
محل تبعید امام خمینی در مهرماه ۱۳۴۴ از ترکیه به عراق تغییر یافت و ایشان در شهر نجف مستقر شد و پس از مدتی، تدریس در حوزه علمیه آن شهر را آغاز کرد و هم زمان فعالیتهای سیاسی خود را نیز از سر گرفت. ایشان در نخستین اقدام، در سخنانی در آبان همان سال، سران کشورهای اسلامی و علمای اسلام را به انجام وظایف اصلی آنان یعنی حفظ و حراست از اسلام و دفاع از مسلمانان فراخواند و مردم مسلمان را به وحدت کلمه سفارش کرد. امام در فروردین ۱۳۴۶ در نامه سرگشاده ای به
امیرعباس هویدا نخست وزیر حکومت شاه، ضمن اعتراض به حکم تبعید خود، از فقر و بیچارگی ملت، ورشکستگی بازار و بازرگانان و عقب افتادگی کشور سخن گفت و او و حکومت شاه را به رعایت اصول و احکام اسلامی فراخواند و ضمن آن هشدار داد که در غیر این صورت، مراجع اسلام و علمای اعلام، جوانان، روشنفکران و اصناف احساس وظیفه خواهند کرد. بی توجهی و بی تدبیری مسئولان حکومتی رژیم پهلوی نسبت به هشدارهای امام و تلاش بی وقفه آنان در سرکوب حرکتهای فکری و سیاسی مخالفان، امام خمینی را بر آن داشت تا راه مبارزه با رژیم شاه را با کمترین امکانات اما بیش از گذشته در پیش گیرد. برترین مشخصه امام خمینی نسبت به دیگر عالمان دوران معاصر، توجه ویژه به تشکیل حکومتی بر مبنای احکام اسلامی است. تا پیش از ایشان تنها معدودی از علمای پیشین و به گونه ای گذرا طرح ایجاد
حکومت اسلامی را ارائه داده بودند. با این حال، این طرحها هرگز به مرحله اجرا در نیامد و حتی آوازه آنها نیز از حوزه های علمی بیرون نرفت. اما طرح تشکیل حکومت اسلامی با نظارت مستقیم
ولی فقیه که از آن به "ولایت فقیه" یاد شده، در سلسله درسهای امام خمینی در نجف به سال ۱۳۴۸ ش آغاز شد و مباحث مطرح شده به صورت کتابی به عنوان "حکومت اسلامی" و به دور از چشم مقامات امنیتی رژیم پهلوی وارد ایران شد و در میان مردم پخش گردید. با این اقدام، ابتکار عملی در میان مبارزان و مخالفان رژیم شاه که عمدتا در دست گروههای چپ گرا بود، به نفع نیروهای مذهبی تغییر یافت. چه، کمونیستها با الگوبرداری از حکومت در شوروی، به خط فکری و سیاسی در میان مبارزان مسلمان اشاره می کردند که هیچ گونه الگویی برای حکومت کردن نداشتند.
امام خمینی نیز با بهره گیری از شرایط روز و فضای حاکم بر ایران بویژه پس از روی کار آمدن جیمی کارتر به عنوان رئیس جمهور امریکا در ۱۳۵۵ ش که شعار حمایت از حقوق بشر سر می داد و در پی ایجاد تغییراتی در فضای سیاسی ایران بود، بر شدت فشارهایش علیه رژیم شاه افزود. مرگ مشکوک آیت الله
سید مصطفی خمینی فرزند امام خمینی در اول آبان ۱۳۵۶ موجب توجه بیشتر مردم نسبت به پیامها و اعلامیه های امام شد. چندی بعد حکومت شاه در هفدهم دی ۱۳۵۶ با انتشار مقاله ای توهین آمیز نسبت به امام خمینی در روزنامه اطلاعات، خشم مردم را بیش از پیش نسبت به خود برانگیخت. تظاهرات مردم در اعتراض به این مقاله و کشتار آنان در شهر قم زمینه ساز نا آرامی های جدی بر ضد حکومت شاه شد و چهلم شهیدان قم، تبریز را به خون نشاند. تداوم مراسم اربعین شهیدان در شهرهای دیگر و قتل عام مردم، انقلاب گسترده و عمومی را در ایران به دنبال داشت. امام خمینی که در این دوره بیش از گذشته با انتشار اعلامیه و ایراد سخنرانی و مصاحبه با نشریات معتبر به ارائه دیدگاههای خویش و بویژه ترسیم دورنمای آینده حکومت اسلامی می پرداخت، با فشار دولت ایران بر حکومت عراق، مجبور به ترک عراق شد. ابتدا راهی مرز کویت شد که مأموران دولت کویت از پذیرفتن ایشان خودداری کردند. سپس به فرانسه رفت. در این کشور به دلیل وجود دستگاههای ارتباطی و شبکه های خبری، امام خمینی توانست با امکانات بهتر و بیشتری به هدایت مردم انقلابی بپردازد و هم در این مدت رایزنیها نیز برای اداره امور آینده کشور را با دیگر رهبران جامعه صورت داد.
شاه که نمی توانست بیش از این در ایران دوام بیاورد در ۲۶ دی ۱۳۵۷ ایران را برای همیشه ترک کرد و این در حالی بود که چهار روز قبل، شورای انقلاب اسلامی از سوی امام خمینی تشکیل شده بود. امام در روز ۱۲بهمن در میان استقبال تاریخی مردم به ایران بازگشت و در اجتماع آنان که در بهشت زهرا گرد آمده بودند، برنامه های خود را برای تشکیل حکومت اعلام کرد و چند روز بعد نیز در ۱۵ بهمن ماه دولت موقت انقلاب را معرفی کرد. در روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ که نظام سلطنتی به طور کامل در ایران از بین رفت، زمام امور کشور را به دست گرفت و با نظر شورای انقلاب، عوامل اجرایی حکومت را منصوب کرد. امام خمینی در دهم اسفند ۱۳۵۷ برای اقامت راهی قم شد و از همان جا امور کشور را نظارت و رهبری می کرد. اما به دلیل بروز عارضه قلبی مجددا به تهران آمد و پس از بهبود نسبی در خانه کوچکی واقع در
جماران ساکن شد. در مدت نزدیک به یک سال که امام در قم به سر می برد، همه پرسی درباره نظام جایگزین رژیم سلطنتی برگزار شد که مردم به جمهوری اسلامی رای دادند. بزودی متن پیش نویس قانون اساسی به دستور ایشان تدوین شد و مجلس خبرگان قانون اساسی با انتخاب مردم، کار بررسی و تدوین قانون اساسی را آغاز کرد و در آذر ۱۳۵۸ آن را از تصویب مردم گذراند و کار تأسیس نهادهای موردنظر قانون اساسی آغاز شد.
توطئه های تجزیه طلبانه داخلی، اختلافات میان گروهها و احزاب سیاسی، اختلاف بر سر چگونگی اداره کشور، ترور مسئولان اجرایی، کودتای نظامی نافرجام، حمله نظامی آمریکا به طبس که در پی تسخیر سفارت آمریکا به دست دانشجویان مسلمان پیرو خط امام صورت گرفت، آغاز جنگ همه جانبه عراق علیه ایران، عمده ترین مشکلاتی بود که بر سر راه جمهوری اسلامی در ایران قرار گرفت و در تمامی آنها با دوراندیشی و رهبری امام خمینی، کشور از افتادن به ورطه نابودی برهایی یافت. امام خمینی پس از استقرار نظام اسلامی، مردم را مهم ترین رکن بقای نظام اسلامی بر می شمرد و آنان را محرم ترین فراد برای بازگویی مشکلات حکومتی می دانست. ارتباط دوسویه میان امام و مردم موجب شده بود تا در دشوارترین مراحل انقلاب، کشور بتواند از گردنه های صعب العبور گذر کند. اگرچه در این راه خسارتهای فراوانی نیز از جانب دشمنان انقلاب بر ملت و کشور تحمیل شد، اما امام خمینی توانست در مدت نزدیک به یازده سال رهبری در ایران، بسیاری از سدهای موجود بر سر راه دولت را هموار کند و حکومتی که بزرگترین تهدید، یعنی جنگ هشت ساله را پشت سر گذارده، و در آغاز دوره بازسازی بود، به آیندگان واگذارد.
امام خمینی در آخرین سالهای زندگی خود با تجدیدنظرهایی در نظریه ولایت فقیه آن را اجرایی تر کرد و زمینه را برای سهولت بیشتر اداره امور کشور بر مبنای ولایت فقیه فراهم آورد. ایشان در وصیت نامه سیاسی- الهی خویش که متضمن راه کارهای اجرایی آینده ایران برای دستیابی به اهداف بزرگ اسلامی است، تذکرات سودمندی به مسئولان و مردم داد. امام خمینی سرانجام یکشنبه سیزدهم خرداد ۱۳۶۸ به دنبال عوارض ناشی از سرطان دستگاه گوارش در ۸۷ سالگی دیده از جهان فروبست و ایران، رهبر بی مانند خود را که همواره با صداقت، مهربانی و احترام با مردمش رفتار می کرد از دست داد. پیکر امام خمینی در روز پانزدهم خرداد برای وداع مردم با رهبرشان در مصلای تهران قرار داده شد و یک روز بعد نیز در میان اندوه میلیونها ایرانی عزادار تا بهشت زهرا تشییع شد و همان جا به خاک سپرده شد. تاریخ ایران، نمونه استقبال بی مانند مردم از امام خمینی به هنگام ورود ایشان به تهران در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ و هنگام تشییع پیکر ایشان در روز ۱۶ خرداد ۱۳۶۸ را هرگز به یاد ندارد.
درباره ویژگیهای اخلاقی ایشان بسیار گفته اند و در آن میان، نکات زیر بیش از همه خودنمایی می کند: او هرگز در اوج عصبانیت، به کسی بی احترامی نمی کرد و همیشه بهترین جای اتاق را به همسرش تعارف می کرد و تا او بر سر سفره غذا حاضر نمی شد، دست به غذا نمی برد. امام خمینی همواره خانواده اش را به رعایت اخلاق ومواظبت از سیرت خویش سفارش می کرد و از آنان می خواست تا تكبر نکنند. او به ادای تکالیف شرعی از جمله اقامه نماز توسط فرزندانش مقید بود و چون از آنان می شنید که می گفتند نماز خوانده ایم، قبول می کرد و کنجکاوی نمی کرد. امام خمینی به نقش مردم در اداره امور جامعه بسیار تأکید داشت به گونه ای که به مسئولان امور متذکر شده بود کاری نکنید که نتوانید به مردم توضیح بدهید. اینها به گردن ما و شما دین دارند. شما باید در فشارها و سختیها، طرف مردم را بگیرید.
