مسجد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مسجد از نظر لغوی به معنای مکان سجده و محل گذاشتن پیشانی بر خاک است و در اصطلاح به مکانی برای عبادت خداوند متعال گفته میشود. با ظهور دین
اسلام و گرویدن تعدادی از مردم عربستان به این آئین، برای انجام اعمال دینی و عبادت خداوند، محلی به نام مسجد در نظر گرفته شد. اولین مسجد بنا شده در تاریخ اسلام را
مسجد قبا ذکر کرده اند که در دوازدهم ربیع الاول سال چهاردهم بعثت، به فرمان پیامبر اسلام ، در محلی به نام قبا، در نزدیکی شهر یثرب (مدینه)، و در فضایی تقریبا مربع شکل، با اضلاعی در حدود هفت متر با خشت و سنگ ساخته شد. در وسط این مسجد تنه درخت نخلی کار گذاشتند تا پایهای برای نگهداری سقف ساخته شده از شاخه و برگ نخل باشد. در جلو این مسجد، فضایی باز برای تجمع مردم و در کنار آن، صفه هایی (غرفه های نشستن) بنا گردید.
ساخت مسجد در دین اسلام، ابتدا برای انجام فریضه
نماز سپس جهت پاسخ به نیازهای فرهنگی، آموزشی، سیاسی و نظامی جامعه بود و پیامبر اسلام پس از بازگشت از هر سفر، ابتدا به مسجد میرفتند، دو رکعت نماز به جا می آوردند و با کسانی که به آنجا می آمدند، به گفت وگو و حل مشکلات می پرداختند. از آن زمان به بعد، در هر شهر و مکانی که مردم به دین اسلام گرویدند مسجدهایی با همان شکل و شمایل مسجد قبا بنا کردند.
تا ماه شعبان از سال دوم هجرت، فریضه نماز در مساجد و جاهای دیگر، به سمت
مسجدالاقصی ، صورت می گرفت و چون یهودیان، مسلمانان را از این جهت سرزنش می کردند و می گفتند که
قبله شما مکان مقدس یهودیان است، به امر خداوند روزی که پیامبر و مسلمانان در حال خواندن نماز در
مسجد بنی سلمه بودند، پیامبر اکرم در حال نماز، روی خود را از بیت المقدس به سوی
کعبه برگردانیدند. به همین دلیل مسجد بنی سلمه در تاریخ به مسجد ذوالقبلتین (دارای دو قبله) معروف گردید و مسجدالحرام نیز که کعبه (قبله گاه مسلمانان) در آن قرار دارد، قبله و مسجد اصلی مسلمانان شناخته شد.
در زمان امویان (در فاصله قرن اول و دوم قمری) با استفاده از معماران بیزانس، شیوه معماری یونانی در ساخت مساجد به کار گرفته شد و به مرور زمان، برخی از
کلیسا ها در سرزمینهای به تصرف درآمده تبدیل به مسجد شدند. ولیدبن عبدالملک یکی از خلفای این سلسله بود که بیش از همه به توسعه مساجد مانند مسجد مکه، کوفه و مدینه و بنای آثار جدید پرداخت.
مسجد کوفه که در سال ۱۷ ق بنا شده بود، در این دوره (۴۰ ق) به شکل فضایی شبستانی با حیاط مرکزی تجدید بنا شد،
مسجد جامع دمشق نیز در این دوره بنا گردید. در ادامه با گذشت زمان، به موازات ساخت مسجد بزرگ در هر شهر که مخصوص برگزاری نماز جمعه بود و اصطلاحا به آن مسجد جمعه یا
مسجد جامع می گفتند، مساجد کوچکی هم در محله ها و روستاها ایجاد گردید که مختص نمازهای پنج گانه بود. مساجد جامع و یا سایر مسجدهای بزرگ زیر نظر خلیفه اداره می شد؛ اما مساجد محلی از این قاعده خارج بود و مردم محلی آن را اداره می کردند.
با روی کار آمدن عباسیان که با یاری ایرانیان به قدرت رسیدند نیز به ساخت مسجد توجه خاصی شد و
مسجد متوکل در سامره در این زمان بنا گردید. در شهرهای ایران، طراحی مساجد تا دوره حکومت آل بویه شامل سه گروه شبستانی، چهار طاقی و ایرانی بود که مسجد فهرج یکی از اولین مساجد شبستانی ایران، در نزدیکی شهر یزد که در قرن اول هجری ساخته شده)، «مسجد یزدخواست» یکی از اولین مساجد چهار طاقی و «مسجد نیریز» یکی از نمونه های اولیه مساجد ایوانی است همچنین در دوره بنی عباس که توجه به علوم عقلی و کلامی توسعه یافت و حلقه های درس و بحث در زمینه های دینی و فلسفی در مساجد تشکیل شد. در این گونه مساجد، کتابخانه های بزرگی برای اهل دانش، و برای مدرسین و طلاب نیز حجره هایی ساخته شد.
وضعیت مذکور در ایران و سایر سرزمینهای اسلامی به همین منوال کمابیش ادامه داشت، تا اینکه با حمله مغولان به ایران، بسیاری از مساجد ویران و به قول ویل دورانت، شهر زیبای ری با سیصد، مسجد و کارگاه های سفال معروفش خراب و فعالیتهای درسی نیز ممنوع شد، اما در زمان جانشینان چنگیز خان و مهاجم بعدی یعنی تیمور، مجددا ساخت مساجد باشکوه از سر گرفته شد که از جمله آنها
مسجد جامع ورامین ،
مسجد علی شاه (ساخته شده در سال ۷۱۱ تا ۷۱۴ ق)،
مسجد گوهرشاد ، مسجد ۷۲ تن (ساخته شده در سال ۸۵۵ ق در مشهد) و... است. در دوره های بعدی تاریخ ایران نیز مساجد زیادی در شهرها و روستاها ساخته شد که معروف ترین آنها
مسجد امام در میدان نقش جهان اصفهان (دوره صفویه)،
مسجد وکیل در شیراز (دوره زندیه)،
مسجد سپهسالار و
مسجد شاه در تهران (دوره قاجاریه) و... است.
مسجد در نزد مسلمانان همواره از قداست خاصی برخوردار بوده و احکام ویژه ای توسط شرع مقدس اسلام برای آن تعیین شده است. احادیث و روایات فراوانی هم در مورد اهمیت و پاداش ساخت مسجد بیان شده که به عنوان مثال پیامبر گرامی اسلام فرموده اند: «کسی که مسجدی را بنا کند، خداوند در بهشت برای او خانه ای خواهد ساخت.» بنابراین مسلمانان برای ساخت مسجد اهمیت زیادی قائل اند. مساجد معمولا به نام بانی آن و یا شهری که در آن قرار دارند نام گذاری شده اند، مانند مسجد جامع عمرو بن عاص در فسطاط،
مسجد جامع اموی در دمشق،
مسجد جامع منصور عباسی در بغداد و
مسجد جامع ابن طولون و جامع سيدي عقبه در قیروان.
بررسی نقش مساجد در جامعه طی دوران مختلف تاریخی نیز نشان میدهد که مسجد کانون عبادی مسلمانان یعنی انجام فریضه نماز؛ به عنوان پایگاهی قضایی نقشی عمده در رسیدگی به بسیاری از مسائل حقوقی مردم داشته؛ کانون ارتباطات جمعی یعنی محل اجتماع مردم، مرکز اطلاع رسانی و پخش اخبار مهم؛ پایگاه جهاد، نهضت و بسیج عمومی مسلمانان به منظور جهاد با کار و مرکز آموزش قرآن و تعالیم اسلام در سرزمینهای فتح شده، بوده است از دیرباز مساجد در تاریخ مبارزات ملتهای مسلمان به خصوص ایرانیها علیه نظامهای خودکامه و نفوذ بیگانگان نقشی حساس و مهم داشته و مردم که همه روزه برای ادای فرایض مذهبی در مساجد گردهم جمع میشدند، در آنجا به مشورت، تبادل افکار، اعتكاف، تصمیم گیری اجتماعی و مبارزات و فعالیتهای اجتماعی می پرداختند. در حقیقت مسجد پیوند دهنده سیاست و اعمال عبادی بوده و این امر بر اساس سنت و رویه ایجاد شده در صدر اسلام به خصوص در زمان پیامبر اسلام (ص) شکل گرفته است. نمونه بارز چنین امری در دوران مبارزه ملت ایران علیه رژیم پهلوی مشاهده می شود که مرکز اصلی شروع این مبارزات مساجد بود و حوادثی مانند حمله به مسجد گوهرشاد و کشتار مردم در زمان رضاشاه، به آتش کشیده شدن مسجد جامع کرمان و کشتار مردم نمونه هایی از این دست است و در سالهای اوج مبارزات مردم ایران عليه محمدرضا شاه پهلوی نیز مساجد محل تجمع گروههای متشکل مبارز، ارسال نشریات و اعلامیه های انقلابی برای مردم و تغذیه فکری - سیاسی آنها بود. برای نمونه می توان از مساجد قبا، جاوید، جلیلی، شاه (امام) در تهران، مسجد اعظم قم، مسجد قزللی تبریز و مساجد جامع شهرهای مختلف یاد کرد که جایگاه اصلی شروع تظاهرات مردمی بود.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز بسیاری از برنامه های اجتماعی و سیاسی مانند برگزاری انتخابات، تشکیل شوراهای محلی، تشکیل کانونهای بسیج اقتصادی و دیگر ضرورتهای زمان در مساجد انجام میشد. با شروع جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه ایران، مساجد به عنوان اصلی ترین پایگاه به گردآوری جوانان، سازماندهی آنان و تشکیل نیروهای رزمی می پرداختند؛ به طوری که همه روزه تعداد زیادی از نیروهای داوطلب جبهه های جنگ از مساجد اعزام می شدند. با صدور فرمان امام خمینی برای تشکیل ارتش بیست میلیونی، تنها جایی که ظرفیت و قابلیت جذب، آموزش و سازماندهی نیروهای بسیجی را داشت، مساجد محله ها بود و در مدت کوتاهی توانست جوانان را در چارچوب تشکیلات بسیج مردمی گرد آورد.
در حال حاضر نیز مساجد علاوه بر اینکه مکانی برای اقامه فریضه نماز است، نقش فرهنگی، آموزشی، سیاسی، نظامی و اجتماعی بسیار مهمی در جامعه ایرانی دارد و دارای بخشهای مختلفی مانند پیشخوان (سر در)، هشتی (ورودی)، شبستان (مرکز مسجد)، محراب، گنبد و گلدسته و... است. برترین مساجد روی زمین طبق آیات و روایات نیز به ترتیب مسجدالاحرام، مسجدالنبی (ص)، مسجد کوفه و مسجد الاقصی است.
