نخست وزیر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نخست وزیر در قانون اساسی
جمهوری اسلامی ایران پیش از تجدید نظر سال ۱۳۶۸ به رئیس دولت و شخص اول اجرایی کشور اطلاق می شد که از سوی
رئیس جمهور معرفی و از
مجلس شورای اسلامی رأي اعتماد می گرفت.
این عنوان برای اولین بار در قرن هجدهم میلادی در انگلستان برای رئیس دولت به کار برده شد، و از آنجا در سایر نقاط جهان بینی رواج یافت، پیش از تشکیل نظام های پارلمانی در دنیا، در حکومت های سلطنتی معمولا شخس شاه فردی را به عنوان صدراعظم یا وزیر اعظم برای اداره امور کشور تعیین می گرد، صدراعظم وظیفه داشت زیر نظر مستقیم شاه به امور جاری کشور بپردازد. اما در قرون جدید در بیشتر کشورهای غربی نظام های سلطنتی کنار گذاشته شدند و به جای آن نظام های پارلمانی و جمهوری برقرار گردید. در بعضی از این کشورها مانند ایالات متحده آمریکا، پست نخست وزیری وجود ندارد و رئیس جمهور وظایف نخست وزیر یا رئیس دولت را نیز بر عهده دارد. در برخی دیگر از کشورها مانند فرانسه، رئیس جمهور نخست وزیر را به مجلس معرفی می کند تا پس از اخذ رأی اعتماد پارلمان، شروع به کار نماید. در این کشورها اگرچه عالی ترین مقام سیاسی، رئیس جمهور است؛ اما ریاست دولت بر عهده نخست وزیر میباشد. در برخی از کشورهای دیگر مانند انگلستان و ایتالیا نخست وزیر عالی ترین مقام سیاسی کشور و رئیس دولت است. در این گونه کشورها یا مقام ریاست جمهوری وجود ندارد و وظایف رئیس جمهور بر عهده نخست وزیر است و با رئیس جمهور قدرت اجرایی چندانی ندارد. تقریبا در تمامی نظامهای پارلمانی که پست نخست وزیری وجود دارد، نخست وزیر به همراه هیئت وزیران پس از انتخاب با معرفی، باید از پارلمان کشور رأی اعتماد بگیرد. در این نظامها معمولا رهبر حزبی که اکثریت پارلمان را در اختیار دارد به طور طبیعی به مقام نخست وزیری می رسد و در صورتی که هیچ کدام از احزاب یک کشور اکثریت کافی در مجلس نداشته باشند، حزبی که بتواند با ایجاد ائتلافی از چند حزب، اکثریت پارلمانی به وجود آورد، مسئولیت معرفی نخست وزیر و تشکیل دولت را بر عهده خواهد گرفت.
به دنبال برقراری رژیم های پارلمانی و جمهوری در اکثر کشورهای غربی، به تدریج در بسیاری از کشورهای دیگر دنیا نیز نظامهای پارلمانی و مشروطه جایگزین حکومتهای سلطنتی گردید. در حکومت سلطنتی ایران تا قبل از مشروطیت، امور اداری و جاری کشور را صدر اعظم یا وزیر اعظم انجام میداد. صدر اعظم از سوی شاه انتخاب میشد و زیر نظر مستقیم او انجام وظیفه می کرد. در طول تاریخ ایران هرگاه سیاستمداری کاردان و با کفایت به این سمت رسیده است، شاهد ثبات، امنیت و ترقی کشور بوده ایم.
قائم مقام فراهانی و
میرزا محمدتقی خان امیرکبیر از مشهورترین و بزرگترین وزیران اعظم ایران تا قبل از
انقلاب مشروطه هستند. با وقوع انقلاب مشروطیت در سال ۱۲۸۵ش در ایران و برقراری نظام پارلمانی و سلطنت مشروطه (کاهش قدرت شاه)، عنوان مقام صدارت عظمی به رئيس الوزراء تغییر یافت و او مأمور تشکیل هیئت دولت می شد. رئيس الوزراء از سوی شاه معرفی و او از مجلس رأي اعتماد می گرفت و گاهی نیز مجلس برای انتخاب رئيس الوزراء توافقاتی می کرد و آن را به شاه معرفی می نمود و سپس از طرف شاه تأييد و کابینه را تشکیل می داد، اولین رئيس الوزراء ایران پس از مشروطیت،
میرزا نصرالله خان مشیرالدوله بود که در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ همزمان با صدور فرمان مشروطیت به مقام ریاست وزراء رسید و در ۲۶ اسفند همان سال پس از هفت ماه و دوازده روز استعفاء کرد
در ابتدای دوره حکومت پهلوی، عنوان نخست وزیر به جای رئيس الوزراء مرسوم گردید. در این دوره بر طبق قانون اساسی، سلطنت مشروطه در ایران برقرار بود و شاه عنوان شخص اول مملکت را داشت و وزراء به نام او قوانین و احکام را اجرا می کردند. به این صورت شاه توسط وزرا وظایفش را انجام میداد. به این ترتیب در حقیقت در بیشتر مواقع مقام نخست وزیری تا پیروزی انقلاب اسلامی هیچ گونه قدرت و اختیار مستقلی نداشت و به طور کلی، نخست وزیر مجری تصمیمات و اوامر شخص شاه بود. بنابراین هر گاه نخست وزیری قصد داشت خارج از این چارچوب اجرای تصمیمات دربار عمل کنند، به هر روش ممکن از کار برکنار میشد.
در ۷۲ سال بین انقلاب مشروطه (۱۲۸۵ش) تا پیروزی انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ش)، در ایران ۴۲ نفر در دولتهای مختلف به مقام نخست وزیری رسیدند.
میرزاحسن خان وثوق الدوله (حسن وثوق)،
میرزا احمدخان قوام السلطنه ،
محمدعلی فروغی (ذکاءالملک فروغی)،
محمد مصدق ،
امیرعباس هویدا و
شاپور بختیار از مشهورترین نخست وزیران قبل از انقلاب هستند. از این میان امیرعباس هویدا با بیش از سیزده سال ریاست دولت، طولانی ترین دوره نخست وزیری را بر عهده داشته و کوتاه ترین مدت نخست وزیری متعلق به احمد قوام السلطنه با یک روز نخست وزیری است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی، در قانون اساسی مصوب سال ۱۳۵۸ در کنار مقام ریاست جمهوری که با رأی مستقیم مردم انتخاب میشد، پست نخست وزیری نیز برای ریاست هیئت وزیران پیش بینی شده بود. بر طبق قانون اساسی، نخست وزیر از سوی رئیس جمهوری معرفی و از مجلس شورای اسلامی رأی اعتماد می گرفت. پیش از تصویب قانون اساسی،
مهندس مهدی بازرگان در تاریخ پانزدهم بهمن ۱۳۵۷ به حکم امام خمینی به عنوان نخست وزیر کابینه موقت انقلاب منصوب و مأمور تشکیل دولت موقت گردید و پس از چندی در آبان ماه ۱۳۵۸ استعفا کرد.
محمدعلی رجایی ، دومین نخست وزیر جمهوری اسلامی بود که پس از کشمکشهای فراوان میان رئیس جمهور (ابوالحسن بنی صدر) و مجلس شورای اسلامی بر سر کار آمد. پس از عزل بنی صدر و انتخاب رجایی به ریاست جمهوری، حجت الاسلام
محمدجواد باهنر از سوی وی به عنوان نخست وزیر جمهوری اسلامی به مجلس معرفی شد. اما رئیس جمهور و نخست وزیر رجایی و باهنر در فاصله ای کمتر از دو هفته از آغاز به کارشان در انفجار هشتم شهریور ۱۳۶۰ به شهادت رسیدند. در فاصله حادثه هشتم شهریور تا برگزاری انتخابات ریاست جمهوری مجدد، برابر قانون اساسی و به پیشنهاد شورای موقت ریاست جمهوری به مجلس، آیت الله
محمدرضا مهدوی کنی وزیر کشور، به عنوان نخست وزیر، مسئول اداره امور کشور و برگزاری انتخابات ریاست جمهوری گردید.
مهندس
میرحسین موسوی چهارمین و آخرین نخست وزیری بود که پس از پیروزی آیت الله خامنه ای در انتخابات ریاست جمهوری به مجلس معرفی شد. مهندس موسوی هفتم آبان ماه ۱۳۶۰ از مجلس شورای اسلامی رأی اعتماد گرفت. پس از انتخاب مجدد آیت الله خامنه ای در سال ۱۳۶۴ به ریاست جمهوری، مهندس موسوی مجددا به عنوان نخست وزیر به مجلس معرفی شد. این بار نیز وی توانست از مجلس رأي اعتماد بگیرد. بالاخره در جریان بازنگری قانون اساسی در سال ۱۳۶۸ پست نخست وزیری از ساختار سیاسی جمهوری اسلامی ایران حذف گردید و وظایف و اختیارات آن به رئیس جمهور واگذار شد.
